Afet, doğal olayların insan yaşamını tehdit edecek boyutlara ulaşması ve maddi, manevi kayıplara neden olmasıdır. Afetler çocuklar üzerinde hem fiziksel hem de psikolojik etkiler bırakabilir. Afetlerde çocuk koruma, çocukların yaşamlarını tehdit eden durumların önlenmesi ve çocukların güvenliğinin sağlanması anlamına gelir. Afetler sırasında ya da sonrasında, çocukların güvenli alanlarda barınması, temel ihtiyaçlarının karşılanması, eğitimlerinin devam ettirilmesi ve psikolojik destek alması önemlidir. Bu yazımızda afetlerin etkilerini ve afetlerde çocuk koruma yöntemlerini ele alacağız.
Afet Nedir?
Afet, doğal olayların insan yaşamına tehdit oluşturacak boyutta gerçekleşmesiyle meydana gelir. Zaman zaman doğanın dengesi bozulduğu zaman, zaman zamansa insan faktörü devreye girer. Yangın, sel, deprem, tsunami gibi doğal olaylar, insan kaynaklı patlama, sızıntı, radyoaktif madde yayılması ve savaşlar afetler arasında yer alır. Afetlerin büyüklüğü ve etkisi meydana geldiği yerdeki hasar ve kayıpların boyutuna göre değişir. Zaman zaman tek bir bölgeyi etkileyen afetler, zaman zaman da geniş alanlara etki edebilir. Özellikle büyük şehirlerde yüksek nüfus yoğunluğu nedeniyle tek bir bölgede meydana gelen bir afetin etkisi bütün bir şehirde hissedilir. Afetlerden sonra birçok alanın yeniden inşa edilmesi gerekir. Toplumun genel düzeninin sağlanması, ihtiyaçların acil olarak giderilmesi için tüm kamu kaynaklarının etkin kullanılması gerekir.
Afetler sonucunda ortaya çıkan sorunlar çoğu zaman yalnızca afetin hemen ardından gündeme gelmez. Uzun süreli etkiler de görülebilir. Afetlerde çocuk koruma da bu uzun süreli etkilerden biri olan çocukların afet sonrası maruz kalabileceği istismar ve ihmali önlemek için yapılan çalışmalardan biridir.
Afetlerin Çocuklar Üzerindeki Etkileri
Afetler çocuklar üzerinde hem fiziksel hem de psikolojik etkiler bırakabilir. Afetlerin çocuklar üzerindeki etkileri şu şekilde sıralanabilir:
Fiziksel Etkiler
Afetler sonucu oluşan sarsıntı, yangın, su baskını gibi durumlar fiziksel yaralanmalara sebep olabilir. Özellikle deprem gibi ani gelişen afetlerde yaralanma riski daha yüksektir. Yaralanmalar sıklıkla düşmeler, ağır eşya düşmesi ve yanıklardan kaynaklanır.
Afetler sonrasında erişim güçlüğü çekilen sağlık hizmetleri nedeniyle yaralanan çocukların hemen tedavi olamaması söz konusu olabilir. Bu durum yaraların enfeksiyon kapmasına sebep olur ve iyileşme sürecini uzatır.
Pskolojik Etkiler
Afetler sonucu oluşan psikolojik etkiler genellikle travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) olarak ortaya çıkar. TSSB belirtileri arasında felaketin tekrar yaşanıyormuş gibi hissetmek, kabuslar görmek, yoğun korku ve kaygı, duygusal uyuşma ve olaylarla ilgili düşüncelerin sürekli akla gelmesi yer alır.
Çocuklarda TSSB oluşma ihtimali yetişkinlere göre daha fazladır. Genellikle 12 yaş altındaki çocuklarda TSSB oluşma ihtimali daha yüksektir. TSSB’nin oluşmasında yaştan çok maruz kalınan stresin seviyesi önemlidir. 12 yaş altındaki çocuklar daha gelişimsel olarak olgunlaşmamıştır ve başından geçen travmatik olayları işlemekte zorlanabilir. Bu nedenle 12 yaş altındaki çocuklarda TSSB daha çok görülür.
Afetlerden sonra hayati tehlike altında kalmak, sevdikleriyle iletişim kuramamış olmak ya da kaybetmek, hastalık geçirmek ve yaralanmak gibi stres faktörleri çocuklarda kaygıya sebep olabilir. Çocuklarda kaygı belirtileri arasında huzursuzluk, sinirlilik hali, konsantre olamama ve uyku sorunları bulunur.
Afetlerin yarattığı travma sonucunda bazı çocuklarda depresyon belirtileri ortaya çıkabilir. Bu belirtiler arasında hayal kırıklığına uğrama, umutsuzluk hissi, ilgi kaybı ve iştahsızlık yer alır. İsteksizlik ve yavaş hareket etme de depresyonun belirtileri arasında sayılabilir.
Afetler sonucunda oluşan bir başka ruhsal bozukluk da anksiyete bozukluğudur. Anksiyete bozukluğu yaşayan çocuklarda huzursuzluk hali, panik atak geçirme durumu, hızlı kalp atışı, nefes darlığı ve ellerde titreme görülür. Anksiyete bozukluğu bireylerin sosyal hayatını etkileyebilir.
Afetler sonrasında bazı çocuklarda davranış değişiklikleri de görülebilir. Örneğin sosyal fobiler gelişebilir ya da belirli nesnelere karşı korkular oluşabilir.
Afet sonrası psikolojik sorunların oluşması gibi ruhsal bozuklukların yeniden ortaya çıkması da mümkün olabilir. Aşırı travmatize olmuş çocuklarda okul korkusu görülebilir ve bu durum eğitim hayatlarını olumsuz etkileyebilir.
Gelişimsel Etkiler
Afetlerin çocukların gelişimsel süreçleri üzerinde de etkileri vardır. Doğum sonrası ilk 5 yıl, çocukların bilişsel, duygusal ve sosyal gelişimlerinin en hızlı olduğu dönemdir. İlk beş yılda yaşanan stres oranı yüksek travmatik olaylar bu dönemin ortasında gerçekleşirse çocuklarda dikkat eksikliği bozukluğu (DEHB) gibi bilişsel sorunlara yol açabilir.
Afetlerin getirdiği stresle başa çıkamayan çocuklarda yine gelişim döneminin ortasında meydana gelen travmalar sonucunda sosyal gelişim sorunları ortaya çıkabilir.
Gelişimsel sorunlardan biri de dil gelişiminde yaşanan aksaklıklardır. Annenin gebelik döneminde stres seviyesinin yüksek olması bebeğin beyin yapısının olumsuz etkilenmesine yol açar. Gebelikte yaşanan stres kaynaklı beyin hasarı riski ise annenin yaşadığı stresin derecesine bağlıdır.
Sosyal Etkiler
Sosyal etki, toplumda meydana gelen büyük felaketlerde toplumda yaşanan travmanın sonucunda meydana gelir.
Sosyal etki arasında kaygı seviyesinin yükselmesi de bulunur. Afet sonrası toplumun genelinde kaygı artışı görülebilir.
Sosyal etki altında toplumsal dayanışma ve yardımlaşma da bulunur. Afet sonrasında insanlar birbirlerine yardım etmek için seferber olur.
Sosyal etki sonucu toplumda birlik ve beraberlik duygusu artar.
Uzun Süreli Etkiler
Afetler sonucunda oluşan etkiler zamanla kendiliğinden geçebileceği gibi uzun sürede devam edebilir ya da geri dönüşü olmayan şekilde kalıcı hale gelebilir.
Uzun süreli etkiler arasında meydana gelen ruhsal bozuklukların devam etmesi sayılabilir.
Sadece ruhsal bozukluklar değil fizyolojik sorunlar da uzun süreli etkiler arasında yer alır.
Uzun süreli etkilerden biri de gelişimsel sorunlardır. Gelişim döneminin ortasında yaşanan travmalar sonucunda oluşan bilişsel sorunlar uzun yıllar boyunca devam edebilir.
Afetlerde Çocuk Koruma Yöntemleri
Afetlerde çocuk koruma; toplumsal cinsiyet eşitliği gözetilerek olası afet risklerine karşı hazırlık yapmak ve erken uyarı sistemleri oluşturmak, afet sırasında çocukların güvenliğini sağlamak için acil durum planları oluşturmak ve eğitime devam etmek için gerekli adımları atmaktır. Bu adımlar hem fiziksel hem de psikolojik anlamda koruma sağlar:
Pozitif ayrımcılık
Kız ve erkek çocukları için eşit fırsatlar sunmak için pozitif ayrımcılığın yapılması gerekir. Bu şekilde hem kız hem de erkek çocuklarının eğitim hakkı sağlanmış olur.
Ailelerin güçlendirilmesi
Ailelerin güçlendirilmesi ile birlikte ailelerin çocuklarına daha iyi bakmaları sağlanır. Bu şekilde afetlerden olumsuz etkilenen ailelerin tekrar toparlanmaları kolaylaşır ve aile içi iletişim güçlenir.
Eğitim
Çocuklara afetler sırasında nasıl hareket edecekleri ile ilgili eğitim verilmesi gerekir. Afet sırasında hangi adımların atılması gerektiğini bilen çocuklar daha az zarar görür.
Eğitimcilerin güçlendirilmesi
Eğitimcilerin afetlerde nasıl davranacakları konusunda eğitilmeleri gerekir. Eğitimcilerin eğitimi ile birlikte eğitim süreçlerinde aksamaların önüne geçilebilir.
Acil durum planları
Acil durum planlarının oluşturulması ile birlikte afetler sırasında çocukların güvenliği sağlanabilir.
Erken uyarı sistemleri
Erken uyarı sistemlerinin kurulması ile birlikte afetler öncesinde gerekli önlemler alınabilir.
Psiko-sosyal destek
Psiko-sosyal desteğin sağlanması ile birlikte afetlerden etkilenen bireylerin ruhsal sorunlar yaşama ihtimali azalır ve daha hızlı toparlanmaları sağlanır.
Afetlerde çocuk koruma ile ilgili konularda Türkiye’de UNICEF tarafından yürütülen projeler mevcuttur. Eğer siz de çocuğunuzun başına bir şey gelmesinden endişe ediyor ya da bu konuda bilgi almak istiyorsanız uzman bir pediyatrist ya da psikologdan randevu alabilirsiniz.