Röntgen ışınları olarak da bilinen X ışınları, elektriği olan bir gazın içinden geçip ayrıştığında ortaya çıkan elektromanyetik dalgalardır. Röntgen cihazlarındaki elektronlar, yüksek enerjiye sahip bu ışınları yayacak şekilde hızlandırılır ve bunun sonucunda X ışınları oluşur. X ışınları, sağlık alanında tanı ve tedavi amaçlı kullanılan en önemli araçlardan biridir. Gelişen teknoloji ile birlikte X ışını tarayıcıları güvenilir ve kolay ulaşılabilir hale gelmiştir. Bu sebeple X ışınları insan vücudu ve canlılar üzerindeki etkileri de oldukça merak konusudur. Tehlikesiz gibi algılansa da X ışınlarının birçok farklı yan etkisi ve uzun vadede sonuçları olabilir. Bu yazımızda sizlere X ışınlarının canlılar üzerindeki etkileri hakkında bilgiler vereceğiz.
X ışınları, insan vücudu dahil tüm canlıların hücrelerine etki eder. Bu etki dozu ile doğru orantılıdır. Yani düşük dozda etkisi gözlemlenemezken, yüksek dozda doğrudan hücre yapısının bozulması ile sonuçlanabilir. Hücreleri oluşturan atomların bağlarını zayıflatan X ışınları, iyonlaşma özelliği sayesinde kimyasal değişimlere de sebep olur. Bu durumun sonucunda hücre DNA’sının zarar görme ihtimali doğar. DNA’da meydana gelen bu hasar, hücredeki bilgilerin doğruluğunu ve güvenirliliğini etkiler. Aynı zamanda bu hasarın tamir edilememesi durumunda kanser riski de ortaya çıkar. Tüm bunların yanı sıra X ışınlarının canlılar üzerindeki etkilerinden biri de hücre yaşlanmasını hızlandırmasıdır. Röntgen ışınlarının etkilerinin daha iyi anlaşılması için aşağıdaki maddelerde bu etkileri detaylı bir şekilde inceleyebiliriz.
X Işınlarının Canlılar Üzerindeki Etkileri Nelerdir?
Canlılar üzerindeki etkileri gözlemlenebilen X ışınları, temel olarak hücrelerin yaşamsal faaliyetlerini etkileme ve onları değiştirme yönünde etki eder. Bunların yanı sıra röntgen ışınlarının bazı yan etkileri de bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi kanser riskinin artmasıdır. Aşağıdaki maddelerde canlılara etki eden röntgen ışınlarının faydaları ve zararları hakkında daha detaylı bilgi bulabilirsiniz.
1. Hücrelerde DNA Hasarına Yol Açma
X ışınları, iyonlaşmış radyasyonun bir türüdür ve iyonlaşma özelliğine sahiptir. İyonlaşma, atom veya molekül içerisindeki elektronların enerji kazanarak serbest hale geçmesi demektir. Radyasyonun iyonlaşması sonucu oluşan serbest radikaller, canlılardaki hücrelerin temel yapı taşları olan biyomoleküller ile etkileşime girerek onları değiştirebilirler. Röntgen ışınlarının DNA üzerindeki etkisi de bu yolla gerçekleşir. DNA’nın biyomolekül olması sebebiyle iyonlaşmış röntgen ışınlarının DNA ile etkileşimi sonucunda DNA’da hasar meydana gelir. Bu hasarın boyutu ve çeşidi, DNA’nın onarım mekanizmalarına ve hücrenin kendini onarma yeteneğine bağlıdır.
2. Kanser Riskini Artırma
Hücrelerde röntgen ışınlarının neden olduğu hasarlar, eğer onarılamazsa kanserle sonuçlanabilir. İyonlaştırıcı radyasyonun birikimli dozları, hücrelerin normal işlevlerini bozar ve onları kanserojen etkilere sahip hücrelere dönüştürebilir. Bu nedenle X ışınları ile tarama yapılan alanlarda kanser riski bulunur. Özellikle küçük yaşlarda çok fazla maruz kalan kişilerde ilerleyen yaşlarda tiroid kanseri riski artmaktadır.
3. Kan Yapımının Azalması
X ışınlarına maruz kalmanın bir sonucu olarak kanser riski artarken, röntgen ışınlarının bir diğer sonucu da kan yapımının azalmasıdır. Özellikle yüksek dozda röntgen ışınına maruz kalan kişilerde alyuvar üretimi azalma gösterir ve buna bağlı olarak anemi görülebilir.
4. Hücre Yaşlanmasını Hızlandırma
X ışınları, hücrelerde hasara yol açtığı ve onları değiştirdiği için aynı zamanda hücre yaşlanmasını hızlandırması da röntgen ışınlarının zararlarından biridir. Hücrelerdeki hasarlar, yaşlanma sürecini de hızlandırarak yaşlanmaya bağlı görülen bazı hastalıkların ortaya çıkmasına sebep olabilir.
5. Mutasyon Oluşturma
X ışınlarının canlılardaki DNA ile etkileşime girerek oluşturduğu hasarlar sonucunda mutasyonlar meydana gelebilir. DNA’da oluşan bozulmalar ve kimyasal değişiklikler nedeniyle genetik bilgilerin doğru ve güvenilir şekilde okunması zorlaşır ve yanlış anlaşılmalar olabilir. Bu da mutasyon oluşumunu tetikleyen bir nedene dönüşür.
6. Doku Onarımını Engelleme
Normal şartlarda canlılardaki hücreler, maruz kaldıkları her türlü zararlı etkiye karşı kendilerini onarabilir. Ancak yüksek dozda X ışınına maruz kalan hücreler, doku onarımı yapamaz hale gelirler ve bunun sonucunda dokular da onarılamaz.
7. Embriyo Gelişimini Etkileme
Hamilelik döneminde X ışınlarına maruz kalan kişilerin uygulanan doza bağlı olarak bebeklerinde bazı gelişimsel sorunlar ortaya çıkabilir. Bu sorunlardan bazıları düşük riskinin artması, bebeğin doğumunda kas iskelet sistemi bozukluklarının olması, zihinsel engellilik gibi hastalıklar şeklinde sıralanabilir.
8. Üreme Organlarına Etki Etme
X ışınları üreme organlarına da etki eder. Erkeklere uygulanan röntgen, sperm sayısında azalmaya neden olurken; kadınların üreme sistemine maruz kalan dokularda da değişimlere sebep olabilir.