Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), çocuklarda yaygın olarak görülen ve hayat boyu sürebilen bir psikiyatrik rahatsızlıktır. Bu bozukluğu olan çocuklar genellikle çok hareketlidir, oturdukları yerde duramazlar ve dikkatlerini toplamakta zorluk çekerler. DEHB’nin kesin nedeni bilinmemekle birlikte genetik, nörolojik ve çevresel faktörlerin birleşiminin rol oynadığı düşünülmektedir. Bu bozukluğun tedavisinde davranışsal terapiler, ilaç tedavisi ve aile destek programları kullanılabilir. Tedavi ile belirtilerin şiddeti azaltılabilir, ancak DEHB’nin tamamen ortadan kaldırılması mümkün değildir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), bireylerin dikkatini sürdürme becerisinde azalma ve kontrol edilemeyen hareketlilik olarak tanımlanabilir. Bu bozukluğu olan kişiler, genellikle impulsif davranışlar sergilerler ve düşünmeden hareket etme eğilimindedirler. DEHB, çoğunlukla çocukluk döneminde teşhis edilse de, belirtiler ergenlik ve yetişkinlik döneminde de devam edebilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Belirtileri Nelerdir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) belirtileri, çocuktan çocuğa farklılık gösterse de, genel olarak şu şekilde sıralanabilir:
1. Dikkat Dağınıklığı
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar, dikkatlerini odaklamada zorluk çekerler. Ayrıntılara dikkat etmeme, verilen talimatları yerine getirememe veya ev ödevini tamamlayamama gibi sorunlar yaşayabilirler. Ayrıca sıkça gözlerinin etrafına bakmaları veya konuşan kişiyi dinlemiyor gibi görünmeleri dikkat dağınıklığının diğer belirtileridir.
2. Aşırı Hareketlilik
Aşırı hareketlilik, çocuğun normalden daha fazla hareket etme eğilimidir. Bu çocuklar, özellikle huzurlu ve sakin kalmaları gereken durumlarda sürekli hareket halindedirler. Sıklıkla parmaklarıyla veya ayaklarıyla debelenirler, masada oturuyorlarsa kalkıp dolaşmaya başlarlar ya da oturacaklarsa dönüp dururlar.
3. Aceleci Davranışlar
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar genellikle aceleci davranışlar sergilerler. İlk olarak akıllarına gelen şeyi yapma eğilimindedirler ve düşünmeden hareket ederler. Bu acelecilik, konuşma sırasında kelimeleri ya da cümleleri tamamlamadan cevap verme veya soruları tamamlamadan cevaplama şeklinde ortaya çıkabilir.
4. Unutkanlık
Bu çocuklar sık sık eşyalarını kaybederler veya unutur giderler. Örneğin, okuldan eve geldiklerinde ödevlerini unuttukları gibi sık sık oyuncaklarını kaybedip bulamazlar. Ayrıca günlük aktiviteleri sırasında da unutkanlık gösterebilirler.
5. İnatçılık
DEHB’li çocuklar genellikle inatçı olurlar. Bir şey yapmak istemediklerinde veya kendilerine söylenen bir şeyi yapmak istemediklerinde ısrarcı olabilirler.
6. Duygusal Dalgalanmalar
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar sık sık duygusal olarak dalgalanma yaşayabilirler. Küçük olaylara karşı aşırı tepki verebilirler ve duygusal tepkileri genellikle kontrol edilemez.
7. Sosyal Zorluklar
Bu çocuklar genellikle sosyal becerilerde zorluk yaşarlar. Diğer çocuklarla oynamakta zorlanabilirler veya kurallara uyum sağlamadıkları için oyundan dışlanabilirler.
8. Davranışsal Problemler
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar, otorite figürlerine karşı itaatsizlik göstererek veya hakarette bulunarak davranışsal problemler yaşayabilirler. Ayrıca bu çocuklarda yalan söyleme gibi dürtüsel davranışlar da görülebilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedenleri Nelerdir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun (DEHB) kesin nedeni bilinmemektedir; ancak çeşitli genetik, biyolojik ve çevresel faktörlerin bu duruma katkıda bulunduğu düşünülmektedir.
1. Genetik Faktörler
Araştırmalar, DEHB’li birçok çocuğun ailelerinde de bu bozukluğun bulunduğunu göstermektedir. DEHB olan bir bireyin ailesinde depresyon, anksiyete veya madde kötüye kullanımı gibi diğer psikiyatrik rahatsızlıkların bulunması da olasıdır. DEHB ile ilgili yapılan çalışmalarda genetik varyasyonların keşfi devam etmektedir; ancak henüz kesin bir gen bulunmamaktadır.
2. Beyin Yapısı ve Fonksiyonu
Beyin görüntüleme çalışmaları, DEHB’li bireylerin beyinlerinde farklılıklar olduğunu göstermektedir. Bu farklılıklar özellikle dikkati düzenleyen, dürtüleri kontrol eden ve hareketliliği yönlendiren beyin bölgelerinde görülmektedir.
3. Çevresel Faktörler
Çocukluk döneminde kurşun gibi toksik maddelere maruz kalmanın veya sigara içen ya da alkol kullanan hamile kadınların çocukları olmanın DEHB riskini artırabileceği düşünülmektedir. Ayrıca doğumun erken gerçekleşmesi veya düşük doğum ağırlığı da risk faktörleri arasında yer almaktadır.
4. Nörotransmitter Dengesizliği
Nörotransmitterler, beynin kimyasal habercileridir ve DEHB’de önemli bir rol oynayabileceği düşünülmektedir. Özellikle dopamin seviyesinin düşük olması dikkat eksikliğine neden olabilirken; noradrenalin seviyesindeki dengesizlik dürtüselliğe katkıda bulunabilir.
5. Psiko-sosyal Faktörler
Aile içindeki iletişim problemleri, düşük sosyo-ekonomik düzey veya stresli yaşam koşulları gibi psiko-sosyal faktörlerin de DEHB’nin ortaya çıkmasında etkili olduğu düşünülmektedir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Teşhisi Nasıl Konur?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun (DEHB) kesin bir teşhisi yoktur; ancak belirtileri değerlendirmek için çeşitli yöntemler kullanılır:
-
Aile üyeleriyle yapılan görüşmelerle belirtiler hakkında bilgi toplanır.
-
Çocuğun öğretmeni veya bakım veren kişisiyle iletişime geçilerek çocuğun okulda veya sosyal ortamlardaki davranışları hakkında bilgi alınır.
-
Çocuğun mental durumunu değerlendirmek için çeşitli testler uygulanır.
-
Çocuğun fiziksel sağlığını değerlendirmek için fiziksel muayene yapılır.
-
Kan testleri veya diğer laboratuvar testleri uygulanarak altta yatan başka bir sağlık sorununun olup olmadığı kontrol edilir.
-
Duyma veya görme ile ilgili problemler olup olmadığını kontrol etmek için işitme testleri veya görme testleri yapılır.
-
DEHB’li bireylerde görülen komorbid rahatsızlıkların varlığını belirlemek için farklı araçlar kullanılır.
-
DEHB’ye benzer semptomlar gösteren diğer psikiyatrik rahatsızlıkların varlığını belirlemek için ayrıntılı bir psikiyatrik değerlendirme yapılır.
-
DEHB semptomlarına katkıda bulunabilecek çevresel faktörlerin değerlendirilmesi yapılır.
-
Genetik testler ile bireyde DEHB’ye yol açabilecek genetik değişimlerin varlığı araştırılır.
-
Nöropsikolojik testlerle çocuğun bilişsel yetenekleri değerlendirilir.
-
Beyin görüntüleme yöntemleri kullanılarak beyinde yapısal farklılıkların olup olmadığı incelenir.
-
Ebeveynlere yönelik doldurulacak anketlerle çocuğun davranışsal problemleri hakkında bilgi edinilir.
-
Öğretmenlere yönelik doldurulacak anketlerle çocuğun dikkat problemleri hakkında bilgi edinilir.
-
Çocuğun anksiyete seviyesi hakkında bilgi edinmek için ebeveynlere yönelik anketler hazırlanır.
-
Çocuğun duygusal durumunu değerlendirmek için farklı araçlar kullanılır.
-
Fiziki muayene ile çocuğun genel sağlık durumu değerlendirilir.
-
Kan testleri ile kan hücrelerinin sayımı yapılır ve anemi varlığı araştırılır.
-
Elektrokardiyografi (EKG) testi ile kalp ritmi düzensizlikleri kontrol edilir.
-
Elektromiyografi (EMG) testi ile kasların elektriksel aktivitesi ölçülür ve nöromüsküler hastalıkların varlığı araştırılır.
-
Elektrotansanjel toraks (ETT) testi ile solunum yollarındaki tıkanıklıklar araştırılır.
-
Uyku apnesi olup olmadığını belirlemek için polisomnografi testi uygulanır ve diğer uyku bozuklukları araştırılır.
Bu yöntemlerin kombinasyonu sayesinde DEHB’nin teşhisi konulabilir; ancak her yöntemin kendi sınırlamaları vardır. Bu nedenle her yöntemin bir arada kullanılması teşhisi daha güvenilir hale getirebilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Tedavisi Nasıl Yapılır?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tedavisi, bireysel ihtiyaçlara göre değişiklik gösterir; ancak genellikle üç temel yaklaşımdan oluşur: ilaç tedavisi, psikoterapi ve eğitim destek programları.
1. İlaç Tedavisi
İlaç tedavisi, dikkati artırmak ve hiperaktiviteyi azaltmak için kullanılır. DEHB tedavisinde en sık tercih edilen ilaçlar stimülanlardır; çünkü beynin nörotransmitterlerini etkileyerek çalışmasını düzenlerler. Stimulant olmayan ilaçlar da mevcuttur; ancak bunlar daha az etkilidir ve yan etkileri olabilir. İlaç tedavisinin etkinliği kişiden kişiye değişebilir; bu nedenle uzman doktorun önerdiği şekilde kullanılmalıdır. İlaç tedavisinin yan etkileri arasında uykusuzluk, iştahsızlık, baş ağrısı, karın ağrısı, mide bulantısı, kilo kaybı ve ruh hali değişiklikleri yer alır; ancak çoğu yan etki geçicidir ve tedaviye devam edildiğinde azalabilir. İlaç tedavisinin yanı sıra davranışsal terapiler de kullanılabilir; bu terapiler olumlu davranışları teşvik ederken olumsuz olanları azaltmayı hedefler. Davranışsal terapilerin etkinliği kişiden kişiye değişebilir; ancak genellikle ailelerin desteğiyle daha başarılı olurlar. İlaç tedavisi ile davranışsal terapiler birlikte kullanılabilir; bu kombinasyon, tedavinin etkinliğini artırabilir ve yan etkilerini azaltabilir. Ayrıca eğitim destek programları da tedavi sürecinin önemli bir parçasıdır; bu programlar özel eğitim yöntemlerini içerir ve çocuğun öğrenme sürecini desteklemeyi hedeflerler.
2. Davranışsal Terapi
Davranışsal terapi, DEHB’li bireylerin istenmeyen davranışlarını değiştirmeye yönelik teknikleri içerir. Bu terapi türünde olumlu davranışların pekiştirilmesi önemlidir; bu sayede bireyin motivasyonu artar. Ayrıca aile içindeki olumlu iletişimi güçlendirerek ev ortamını iyileştirmeyi hedefler. Aile katılımı terapinin etkinliğini artırır; çünkü aile üyeleri evde uygulamalar yaparak çocuğa destek olabilirler. Bireysel terapiler ise çocuğun sosyal becerilerini geliştirmeye odaklanır; bu sayede çocuğun sosyal ilişkileri güçlenir.
3. Eğitim Destek Programları
Özel eğitim yöntemlerini içeren eğitim destek programları, DEHB’li bireylerin öğrenme sürecini desteklemeyi hedefler. Bu programlar özel eğitimciler tarafından yürütülür ve bireyin ihtiyaçlarına göre özelleştirilir. Eğitimciler, özel tekniklerle çocuğun öğrenme yeteneklerini geliştirir; ayrıca ailelere evde uygulamalar yapmaları konusunda rehberlik ederler. Eğitim destek programlarının başarısı, aile katılımına bağlıdır; ailelerin desteğiyle programın etkinliği artar.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) İle Yaşamak Nasıl Bir Şeydir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), hem birey hem de çevresi için zorlu bir deneyim olabilir; ancak uygun tedavi yöntemleriyle bu zorlukların üstesinden gelmek mümkündür.
Birey için zorluklardan ilki, sürekli dikkat dağınıklığı yaşamasıdır; bu durum okulda veya işte başarıyı olumsuz etkileyebilir. Oturmakta zorlanma veya sürekli hareket halinde olma gibi fiziksel belirtiler, özellikle küçük yaşlarda sosyal ilişkileri zorlaştırabilir. Ayrıca dürtüsellik eğilimi nedeniyle bireyler düşünmeden tehlikeli davranışlara yönelebilir veya başkalarının sözünü kesebilirler; bu durum sosyal kabullenmeyi daha da güçleştirebilir. DEHB ile yaşayan bireylerde ayrıca kaygı veya depresyon gibi ek psikolojik sorunlar da görülebilir.
Bununla birlikte, DEHB tanısı konmuş bir bireyle yaşamak bazı avantajlara da sahip olabilir:
Tedavi sayesinde belirtiler hafifletilebilir; bu sayede birey daha iyi odaklanabilir ve sosyal becerilerini geliştirebilir. Bireyin zeka düzeyi genellikle ortalamanın üzerindedir; bu da problem çözme yeteneğini artırır. Ayrıca hiperaktivitenin yarattığı enerji, sporda başarı elde etmesine yardımcı olabilir veya müzik gibi yaratıcı alanlarda kendini gösterebilir.
Sonuç olarak, DEHB ile yaşamak hem zorluklar hem de potansiyel avantajlar içerebilir; ancak uygun tedavi yöntemleriyle zorlukların üstesinden gelmek mümkündür.