Dolaşım sistemi, canlılarda atık maddelerin uzaklaştırılması, oksijen ve besin maddelerinin hücrelere taşınması gibi hayati işlevlerin yerine getirilmesini sağlayan karmaşık bir ağdır. Kalp, kan damarları ve kanın başlıca bileşenleri olduğu bu sistem, canlıların sağlıklı bir şekilde yaşamlarını sürdürebilmeleri için vazgeçilmez bir rol oynar. Bu yazımızda dolaşım sisteminin görevleri, yapısı ve bileşenlerini detaylı bir şekilde ele alacağız.
Dolaşım Sistemi Nedir?
Dolaşım sistemi, kalp, kan damarları ve kanın birlikte çalışarak oksijen, besin maddeleri, hormonlar ve diğer hayati öneme sahip maddeleri vücutta taşınmasını sağlayan karmaşık bir sistemdir. Bu sistem aynı zamanda karbondioksit ve atık maddelerin hücrelerden uzaklaştırılmasına yardımcı olur. Dolaşım sistemi, vücudun çeşitli bölgeleri arasında sürekli bir iletişim ve ulaşım ağı gibi düşünülebilir.
Dolaşım Sisteminin Görevleri
Dolaşım sisteminin başlıca görevleri şunlardır:
1. Oksijen Taşıma
Kalp ve akciğerler arasındaki işbirliği sayesinde dolaşım sistemi, akciğerlerden kana geçen oksijeni vücudun diğer kısımlarına taşır. Bu, hücrelerin enerji üretmesi için hayati öneme sahiptir.
2. Karbondioksit ve Atık Maddelerin Uzaklaştırılması
Dolaşım sistemi, hücrelerin enerji üretimi sırasında ortaya çıkan karbondioksit ve diğer atık maddeleri toplar ve bunları akciğerlere (karbondioksit için) veya böbreklere (diğer atık maddeleri için) gidererek vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar.
3. Besin Maddelerinin Taşınması
Kan dolaşımı, sindirim sisteminden emilen besin maddelerini (özellikle glukoz ve amino asitler) vücudun her yerine taşır. Bu, hücrelerin büyümesi, onarımı ve enerji üretimi için gerekli olan besinleri almasını sağlar.
4. Hormonların Dağıtımı
Dolaşım sistemi, endokrin bezlerden üretilen hormonları hedef organlara ulaştırarak vücudun çeşitli işlevlerini düzenlemesine yardımcı olur.
5. Vücut Sıcaklığının Düzenlenmesi
Kan damarları, vücut sıcaklığını kontrol etmek için genişleyip daralabilir. Bu sayede vücuttaki ısı dengesi sağlanır.
6. Bağışıklık Yanıtının Desteklenmesi
Beyaz kan hücreleri (lökositler), dolaşım sistemi aracılığıyla vücudun farklı bölgelerine taşınır. Bu hücreler enfeksiyonlara karşı savaşarak bağışıklık sistemini destekler.
7. Kan Pıhtılaşmasının Sağlanması
Kan damarlarında herhangi bir hasar meydana geldiğinde pıhtılaşma faktörleri devreye girerek kan kaybını önler.
Dolaşım Sistemi Kaça Ayrılır?
Dolaşım sistemi temel olarak iki ana kısma ayrılır:
-
Açık Dolaşım Sistemi: Kan, kalpten atardamarlar aracılığıyla doğrudan organ boşluklarına pompalanır ve burada doku sıvısıyla karışır. Kanın damarlar içerisindeki basıncı düşük olduğu için dolaşım hızı da yavaştır. Kendi kendine temizlenme özelliği vardır. Böceklerde ve bazı omurgasızlarda görülür.
-
Kapalı Dolaşım Sistemi: Kan, kalpten çıkan damarlar aracılığıyla kesintisiz bir şekilde dolaşır. Damarlar yoluyla organlara ulaşan kan basıncı yüksektir ve bu sayede hızlı bir şekilde dolaşır. Kan ile doku sıvısı birbirine karışmaz. Omurgalılarda, bazı solucan türlerinde ve çeşitli omurgasızlarda kapalı dolaşım sistemi görülür.
Dolaşım Sisteminin Yapısı
Dolaşım sisteminin yapısı, ana bileşenler olarak kalp, kan damarları ve kanın bulunduğu üç temel öğeden oluşur:
1. Kalp
Kalp, dolaşım sisteminin merkezi organıdır ve kanı pompalayarak vücutta dolaştırır. İnsan kalbi, ortalama olarak 300 gram ağırlığında olup, göğüs kafesinin sol tarafında yer alır. Vücut pozisyonuna göre değişkenlik gösterse de genellikle 2-3 kaburga altına kadar inmiştir. Kalp kası (miyokard), elektriksel uyarıları oluşturabilme özelliğine sahiptir. Kasılmalar sonrasında oluşan basınç sayesinde kan damarları aracılığıyla vücuda dağıtılır.
Kalbin Yapısı
Kalp, dört odadan oluşur:
-
Sağ Atriyum: Vücudun çeşitli bölgelerinden gelen kirli kanı toplayarak sağ ventriküle iletir.
-
Sağ Ventrikül: Sağ atriyumdan aldığı kirli kanı akciğerlere pompalayarak temizlenmesini sağlar.
-
Sol Atriyum: Akciğerlerden gelen temiz kanı toplayarak sol ventriküle iletir.
-
Sol Ventrikül: Sol atriyumdan aldığı temiz kanı vücudun farklı bölgelerine pompalayan en güçlü odadır.
Kalp ayrıca çeşitli kapakçıklara sahiptir:
-
Aort Kapak: Sol ventrikül ile aort arasında bulunur.
-
Pulmoner Kapak: Sağ ventrikül ile pulmoner arter arasında bulunur.
-
Mitral Kapak: Sol atriyum ile sol ventrikül arasında bulunur.
-
Triküspit Kapak: Sağ atriyum ile sağ ventrikül arasında bulunur.
Kapakçıkların görevi, kanın bir yönde akmasını sağlamak ve geri akışını engellemektir.
2. Kan Damarları
Kan damarları, kalpten çıkan ve kalbe giden tüm damarlara verilen genel isimdir. Kan damarları üç ana türe ayrılır:
-
Aterialar (Atardamarlar): Kalpten oksijenli kanı taşıyan damarlardır. Görevleri kanı vücuda pompalamaktır. Atardamarlar kalp ile vücut organları arasında bulunur.
-
Venözler (Toplar Damarlar): Oksijensiz kanı kalbe taşıyan damarlardır. Kirli kan toplayarak kalbe götürürler. Toplar damarlar vücut organları ile kalp arasında bulunur.
-
Kılcallar (Kapillerler): Atardamarlar ile toplardamarlar arasında bulunan çok ince damarlardır. Görevleri dokularla kan arasında madde alışverişini gerçekleştirmektir. Hücrelere oksijen ve besin maddeleri taşırken, atık maddeleri de toplarlar.
3. Kan
Kan, dolaşım sisteminin sıvı kısmıdır ve farklı bileşenlerden oluşur:
-
Alyuvarlar (Kırmızı Kan Hücreleri): Oksijen taşıyan hücrelerdir. Akciğerlerden aldıkları oksijeni vücudun her yerine taşırken, aynı zamanda vücudun değişik yerlerinden topladıkları karbondioksiti akciğerlere geri taşırlar.
-
Akyuvarlar (Beyaz Kan Hücreleri): Vücudu enfeksiyonlara karşı koruyan bağışıklık hücreleridir.
-
Trombositler (Platelet): Kan pıhtılaşmasını sağlayan hücre parçacıklarıdır. Yaralanmalarda damarlarda meydana gelen hasarı onararak kan kaybını engellerler.
-
Plazma: Kanda bulunan sıvı bileşendir. Vücudun %55’ini oluşturur ve %92’si sudan oluşur. Kanda bulunan diğer bileşenlerin taşınmasını sağlar; elektrolit, protein, hormon, vitamin, gaz ve atık maddeleri içerir.