Yeryüzü şekillerini etkileyen iç kuvvetler, magma hareketleri ve levha tektoniği gibi süreçlerle ortaya çıkar. Bu kuvvetler, dünyanın iç yapısındaki enerjinin yüzeye çıkmasıyla oluşan volkanik ve sismik aktiviteleri içerir. İç kuvvetler, dağ oluşumu, kıvrım ve fayımlar, volkanik araziler, deprem gibi farklı yeryüzü şekillerinin oluşmasına neden olur. Türkiye, hem kıtasal hem de okyanusal levha sınırlarında yer aldığı için çok sayıda iç kuvvetin etkisi altındadır. Ülkenin büyük bir bölümü Alp-Himalaya kıvrılma kuşağı içerisinde yer alırken, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu’nun bir kısmı Batı Amerika sığ havzası etkisi altında bulunmaktadır. Türkiye’nin kıyı bölgeleri ise Afro-Asya’nın derin çukurları etkisi altındadır. Bu durum, Türkiye’nin hem sismik açıdan tehlikeli bir ülke olması hem de iç kuvvetlerin etkisiyle oluşan çeşitli yeryüzü şekilleri bakımından zengin olmasını sağlamaktadır.
İç Kuvvetler Nedir?
İç kuvvetler, yerkabuğundaki magma hareketleri ve levha tektoniğindeki değişiklikler sonucu meydana gelen doğal olaylardır. Bu kuvvetler, yerkabuğunun yeniden şekillenmesine neden olarak farklı yeryüzü şekillerinin oluşumuna yol açar. Yerkabuğundaki gerilmeler ve kırılmalar sonucunda meydana gelen depremler, magma ve gazların yeryüzüne çıkması sonucu oluşan volkanik patlamalar ve lavların sertleşmesiyle oluşan volkanik dağlar iç kuvvetlere örnek olarak verilebilir. İç kuvvetler, dünya yüzeyinin %30’undan fazlasının şekillenmesine katkıda bulunur.
İç Kuvvetler Nasıl Oluşur?
İç kuvvetler, yerkabuğu ve manto arasındaki sınırda meydana gelen sıcaklık farklılıkları, basınç değişiklikleri ve konveksiyon akıntıları sonucu oluşur. Bu kuvvetler magma hareketlerine ve levha tektoniğine neden olur. Magmanın yerkabuğunun derinliklerinde ve volkanlarda meydana gelen patlamalar sonucunda gazların magma ile birlikte yüzeye çıkması iç kuvvetlerin oluşumuna örnek olarak gösterilebilir. Bu olaylar magma odalarının derinliklerdeki patlamalar sonucu kırılmasıyla yerkabuğunda çökme ve yarıklar oluşmasına neden olur. Magmanın yüksek basınç altında gazlaşarak buharlaşması sonucu da yerkabuğunda kırılmalar meydana gelir. İç kuvvetlerin ortaya çıkmasında ayrıca deniz tabanı yayılması, levhaların birbirine çarpması veya uzaklaşması da önemli rol oynar.
İç Kuvvetler Nelerdir?
1. Depremler: Yerkabuğundaki gerilmelerin artması sonucu meydana gelen depremler iç kuvvetlere örnek olarak verilir. Depremler, levha hareketleri, fay hatları boyunca meydana gelen ani kırılmalar ve volkanik aktiviteler sonucu oluşur.
2. Volkanizma: Magmanın yeraltından yüzeye çıkarak volkanik patlamalara neden olmasıdır. Volkanik patlamalar sırasında lavlar, gazlar ve pyroklastik malzemeler atmosfere salınır. Volkanik dağlar ve adalar bu süreçte oluşur.
3. Faylanma: Yerkabuğundaki kırılmalar ve kaymalar sonucu fay hatlarının oluşmasıdır. Faylanma, depremlerin meydana gelmesine zemin hazırlar ve yerel yükselmelere neden olabilir.
4. Kıvrılma: Yerkabuğundaki tabakaların yatay yönde uygulanan kuvvetler sonucu kıvrılmasıdır. Kıvrılma, dağların oluşmasına ve yerel yükselmelere yol açar.
5. Magmatizma: Yerkabuğunun derinliklerinde oluşan magmanın yüzeye doğru hareket etmesidir. Magmatizma sonucu volkanik dağlar, krater gölleri ve lav akıntıları gibi volkanik yapılar oluşur.
İç Kuvvetlerin Yeryüzünde Oluşturduğu Şekiller
1. Depremler: İç kuvvetlerin en belirgin etkilerinden biri olan depremler, yerkabuğundaki fay hatları boyunca ani kırılmalarla meydana gelir. Depremler, zemin sıvılaşması, heyelanlar ve tsunami gibi ikincil etkilerle de can ve mal kaybına neden olabilir.
2. Fay Hatları: Yerkabuğundaki gerilmelerin artması ve faylanmanın yaşanmasıyla birlikte fay hatları oluşur. Bu fay hatları depremlerin merkez üssü olarak bilinir ve yer kabuğu hareketlerinin izlerini taşır.
3. Volkanik Dağlar: Magmanın yer yüzeyine çıkarak volkanik patlamalara neden olması sonucu volkanik dağlar oluşur. Bu dağlar lavların sertleşmesi, tepeye biriken volkanik malzemelerin hafifleşmesiyle ortaya çıkar.
4. Kıvrım Dağları: Yerkabuğundaki tabakaların birbirine doğru itilmesi sonucu kıvrımlar oluşur. Bu kıvrımlar zamanla kıvrım dağlarına dönüşür. Kıvrım dağları genellikle tortul tabakaların bulunduğu alanlarda görülür.
5. Krater Gölleri: Volkanik patlamalar sonrası krater çukurlarının suyla dolması sonucu krater gölleri oluşur. Bu göller volkanik dağların zirvelerindeki çökme çukurlarını dolduran sularla meydana gelir.
6. Lav Akıntıları: Volkanik patlamalar sırasında çıkan lavların çevreye yayılmasıyla lav akıntıları oluşur. Bu akıntılar soğuyup sertleşerek lav platosu veya lav konisi şeklinde arazide iz bırakır.
Türkiye’de İç Kuvvetlerin Etkileri
Türkiye’nin büyük bir kısmı Alp-Himalaya kıvrılma kuşağında yer alır; bu kuşakta sıkça görülen deprem, volkanizma gibi iç kuvvetlerin etkileri Türkiye’nin doğusunda daha belirgindir. Depremler Türkiye’nin her tarafında hissedilse de en çok Marmara Bölgesi’nde yaşanmaktadır. 1999 yılında yaşanan İzmit depremi bu durumun en büyük örneğidir. Türkiye’nin doğusunda yer alan Ağrı Dağı, Tendürek Dağı ve Cilo Dağı gibi yüksek volkanik dağlar iç kuvvetlerin etkisiyle oluşmuştur. Türkiye’nin en yüksek gölü olan Van Gölü de yine iç kuvvetlerin etkisiyle oluşmuş bir çöküntü gölüdür.
Ayrıca Türkiye’nin üç tarafını denizlerin sarması; bu denizlerin okyanus akıntılarından etkilenmesi sonucu iklimde farklılıklar yaratır. İç kuvvetler nedeniyle oluşan dağlar Türkiye’nin iklimine etki ederken tarımsal faaliyetlerini de şekillendirir.
Tutak Depremi
Tutak ilçesinde 23 Ekim 2021’de saat 18:24’te meydana gelen 4.5 büyüklüğündeki deprem olduğu bildirildi.
Araçlarda hasar meydana geldiği belirtilen deprem çevre illerde de hissedildi. Bozkır İlçesi’nde de hissedilen deprem sonrası hasar tespit çalışmaları başlatıldı.
Ağrı Depremi
Ağrı’nın Patnos ilçesinde meydana gelen 4 büyüklüğündeki deprem çevre illerde de hissedildi.
Pazar günü saat 14:18’de meydana gelen deprem Van’ın Gevaş ilçesi ile Bitlis’in Hizan ilçesinde de hissedildi.
Cilo Dağı
Cilo Dağı, 4 bin 135 metre yüksekliği ile Türkiye’nin en yüksek dağları arasında yer alır ve Hakkari’nin güneyinde bulunur. Cilo Dağı’nın en yüksek zirvesine “Cilo” adı verilirken Cilo Dağı’nın kuzeydoğu eteklerinde “Cilo Milli Parkı” adıyla koruma altına alınmış alan bulunmaktadır.
Tendürek Dağı
Tendürek Dağı; Van iline bağlı Muradiye ilçesi sınırları içinde bulunan bir volkanik dağdır. Van Gölü’nün doğusunda yer alan Tendürek Dağı’nın yüksekliği 3 bin 532 metredir.
Van Gölü
Van Gölü; Doğu Anadolu Bölgesi’nin Van ilinde bulunan Türkiye’nin en büyük gölüdür. Yüzölçümü 3 bin 755 km² olan göl, Türkiye’nin en büyük gölü olmasının yanında sodalı su özelliği ile de dikkat çeker.
İç Kuvvetlerin Türkiye’de Oluşturduğu Sorunlar
Türkiye’nin Alp-Himalaya kıvrım kuşağı içerisinde yer alması, bu kuşakta sıkça görülen depremler; iç kuvvetlerin ülke üzerinde oluşturduğu sorunlar arasında yer alır. Ülke topraklarının %95’i deprem riski taşıyan alanlarda bulunurken; Türkiye’nin en fazla nüfus barındıran illerinden biri İstanbul deprem riski açısından en tehlikeli illerin başında gelir. 1999 İzmit depreminde 17 bin kişinin hayatını kaybetmesi, 23 bin kişinin yaralanması, büyük oranda hasar gören binaların yıkılması; iç kuvvetlerin oluşturduğu bu sorunun en büyük örneklerinden biridir.
Ayrıca iç kuvvetler nedeniyle oluşan dağlar; tarımsal faaliyetleri olumsuz etkilemiş; ulaşımı güçleştirmiştir. Örneğin Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki dağlık arazi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki ovalık arazi arasındaki ulaşım; iç kuvvetler nedeniyle oluşan sarp araziler nedeniyle güçlükle sağlanmıştır.